Praca umysłowa

Dotychczas zajmowaliśmy się pracą mięśniową, czyli wielokrotnym kurczeniem się określonych mięśni. Aktywność taka pociąga za sobą duże zmiany lokalne i można słusznie oczekiwać, że ich rezultatem powinno być obniżenie wydajności pracy, czyli zmęczenie. Teraz jednak przerzućmy się do pracy krańcowo odmiennej – mianowicie pracy umysłowej. Wprawdzie pracy tej nie musimy uważać za proces składający się wyłącznie z impulsów nerwowych krążących w mózgu po obwodach zamkniętych, są bowiem dowody na to, że w myśleniu biorą udział także pewne mięśnie: może więc powinno się mówić raczej o pracy biurkowej (sedentary work) niż umysłowej (Ryan, 1947). Jednakże – jak na to zwrócił uwagę Robinson (1934) – reakcje motoryczne są przy myśleniu tak małe i zmienne, że nie powinny one wywoływać zmęczenia. Powstaje zatem pytanie, czy przy myśleniu w ogóle występuje zmęczenie.

Najbardziej znany w tej dziedzinie jest eksperyment Arai (1912), która mnożyła w pamięci liczby czterocyfrowe przez czterocyfrowe przez 11 godzin z rzędu – rzecz dziwna – bez objawów zmniejszonej wydajności. Wyniki jej spadły wprawdzie w ciągu pierwszych 6 godzin do około 50 procent swej pierwotnej wartości, ale w ciągu następnych 5 godzin już dalej się nie pogarszały, utrzymując się na stałym poziomie. Chociaż jest mało pradopodobne, aby wielu ludzi mogło się zdobyć na powtórzenie wyczynu Arai (por. Painter, 1916), w szeregu badań uzyskano wiele krzywych pracy umysłowej, które wykazują stosunkowo mały spadek wydajności. Dla przykładu przedstawiono na rys. 25-11 wyniki eksperymentu Robinsona i Bilłsa (1926), w którym 18 wyćwiczonym osobom polecono odczytywać kartki, zawierające każda po 100 liter. W jednym zestawie kart występowały tylko dwie różne litery w rozmaitych kombinacjach (abbaaaba …), w drugim – cztery (abcddca- ba…), a w trzecim – osiem liter. Jak widać na rysunku, z wyjątkiem zrywu początkowego w próbie 1, od próby 2 do 20 wszystkie trzy krzywe biegną w zasadzie poziomo. Trzeba jednak zaznaczyć, że chociaż na krzywych przeciętnych nie widać wyraźnego spowolnienia, krzywe indywidualne często wykazują w pracy tego typu oznaki zmęczenia w postaci chwilowych zahamowań, tj. krótkich okresów, w których osoba badana wypada ze swego zwykłego rytmu (str. 132, t. I). Takie zahamowania występują znacznie częściej przy pracy monotonnej niż przy urozmaiconej i na tym oparł się Robinson (1934) podkreślając, że monotonia zadania stanowi jeden z głównych czynników wywołujących pogarszanie się wyników pracy.